Sosyal medyada ve diğer dijital mecralarda her gün binlerce hatta milyonlarca sahte haber (fake news) dolaşıma girmektedir. Üstelik bu haber ve bilgiler tahmin edilenden çok daha hızlı yayılarak milyonlarca kullanıcıyı etkilemektedir. Sahte haberler, genellikle gündeme dair bilgi ve haberleri çarpıtmak ya da yönlendirmek için üretilmeleri nedeniyle günceldirler. Yapılan bir araştırma sahte güncel haberlerin paylaşılma olasılığının gerçek haberlere oranla çok daha yüksek olduğunu ortaya koymuştur. Diğer bir deyişle bir haber ne kadar güncelse gerçek olup olmadığına bakılmaksızın paylaşılma olasılığı o kadar artmaktadır.
Mart ayından beri COVID-19 küresel salgını dünyanın gündeminde geniş bir yer kaplamaktadır. Virüsle ilgili üretilen her haber, her içerik, her bilgi muhatabına ulaşır ulaşmaz karşılık bulmaktadır. Özellikle kriz dönemlerinde toplumda artan enformasyon arama ihtiyacı bu etkileşim hızını daha da kolaylaştırmaktadır. Toplum koronavirüse dair her türlü bilgiye açık ve bir o kadar da savunmasız biçimde gerçek ve güvenilir bilgi arayışını sürdürmektedir.
Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) Genel Direktörü Tedros Adhonam Ghebreyesus virüsle ilgili ortaya çıkan bilgi kirliliğini “infodemik” olarak nitelendirmiştir.
İnfodemiyle Mücadele
Sosyal mecralar doğası gereği kullanıcı tarafından üretilen içeriklerden oluşur. Her kullanıcı doğruluğu teyitlenmeyen enformasyonu yayabilmekte ve başkalarının kullanımına açabilmektedir. İşte bu serbestinin doğurduğu dezenformasyon zamanla dijital doğrulama ekosisteminin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Dijital doğrulama ekosistemi, dijital mecralarda dolaşıma giren sahte haberleri doğrulamayı amaç edinmiş kar amacı gütmeyen girişimlerdir. Çoğu ya kendi kendini finanse ederek ayakta durmakta ya da kitle fonlamasına başvurmaktadır. Türkiye’den Teyit.org, DoğrulukPayı, Evrim Ağacı, Malumatfuruş, Yalansavar gibi platformlar örnek verilebilir. Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı (IFCN – International Fact Checking Network) evrensel doğrulama prensiplerini benimseyen platformları kabul eden oluşumdur. Türkiye’de IFCN’ye üye olan doğrulama platformları Teyit.org, EvrimAğacı ve DoğrulukPayı’dır. Yalnızca teyit.org bu süre zarfında 900’e yakın haberi doğrulama girişiminde bulunmuş ve bunlardan 800 tanesinin yanlış/sahte haber olduğunu belirtmiştir.
Sadece Virüs Değil Sahte Haberler de Öldürüyor
Virüs, Türkiye’de salgının ilk duyulamaya başlandığı tarihten itibaren sosyal medyada virüsle ilgili çeşitli şehir efsaneleri, sahte tedavi yöntemleri, yalan haberler ve yanlış bilgiler dolaşmaya başlamıştır. Öldürücü olan bu virüsle ilgili çıkan sahte haberlerin de öldürebildiği yapılan bir araştırmayla ortaya kondu. Araştırma çamaşır suyu içmek ve inek gübresi yemek gibi yanlış fikirleri dikkate alan kişilere odaklanmıştır. Sonuçlar, yaklaşık 800 kişinin vücutlarını dezenfekte etme umuduyla yüksek konsantrasyonlu alkol içmekten öldüğünü, 5900 vatandaşın metanol tükettikten sonra hastaneye kaldırıldığını ve sonuç olarak 60 kişinin kör olduğunu ortaya koymuştur.
İnfodemiye Karşı Medya Okuryazarlığı
Medya araçları yoluyla yayılan bilgiyi doğrulamanın çok basit yolları vardır. UNESCO (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü) sahte haberlerle mücadele için bir dizi doğrulama kaynağı yayınlamıştır. Bu güvenilir kaynaklardan biri olan Ulusal Medya Okuryazarlık Eğitimi Derneği’nin virüsle ilgili sahte haberleri önlemek için önerileri şöyledir:
Bir yakınının acil serviste çalıştığını söyleyen bir kimseden bir mesaj aldıysanız dikkatli olun. Pek çok kopyala-yapıştır söylenti bu şekilde yayılmaktadır. Bilginin ilk satırını bir sosyal ağda aratın. Eğer yazının pek çok örneği karşınıza çıkıyorsa, aynı bilgi size ulaşmadan önce pek çok kişiye uğramış demektir.
Sosyal ağlarda hükümet ya da bir sağlık otoritesinden gelmiş gibi gözüken bir ifade paylaşıldığında bunun sahte bir içerik olmasından şüphelenin. İsmi geçen resmi siteye gidin ve orada böyle bir açıklama olup olmadığına bakın.
Belki birisi size belirli yiyecekleri yemek veya ev ilaçlarını kullanmak gibi virüsten korunmak için en iyi ipuçlarının bir listesini göndermiştir. Eğer öyleyse şüpheci olun. Bu virüse yakalanmanızı engelleyebilecek hiçbir yiyecek veya takviye yoktur ve şu anda tedavisi yoktur – yalnızca semptomları yönetmeye çalışabilirsiniz.
Sosyal medyada COVID-19 ile ilgili en son güncellemeleri gösteren çok dramatik bir video gördüğünüzde daha önce kullanılıp kullanılmadığını görmek için resimlerde ters görüntü aramayı deneyin. Ve güncel kalmak için güvenilir haber sağlayıcıları düzenli olarak ziyaret edin.
Her internet kullanıcısının basitçe uygulayabileceği bu öneriler, hem virüse dair toplumsal faydalık sağlamada etkilidir, hem de infodeminin zararlı etkilerinde kurtulmak için iyi bir yöntemdir. Sahte haberleri denetleyecek ya da önüne geçecek tek mekanizma kullanıcıların kendisidir. Yanlış bilgi ileten içeriklerden uzak durmaya özen göstermek ve en önemlisi onları yaymamak hepimizi sorumluluğundadır.
Kaynakça
Vosoughi, S., Roy, D., & Aral, S. (2018). The spread of true and false news online. Science, 359(6380), 1146–1151. doi:10.1126/science.aap9559
COVID-19–Related Infodemic and Its Impact on Public Health: A Global Social Media Analysis, http://www.ajtmh.org/content/journals/10.4269/ajtmh.20-0812;jsessionid=-uEhgXi-qj3Nz9eIULBYEKJ2.ip-10-241-1-122
Namely, Can You Spot COVID-19 Misinformation?, https://namle.net/publications/coronavirus resources/
Hazırlayan: Dr. Öğr. Üyesi ESRA BOZKANAT ÇERGİBOZAN